معرفی شهرستان
شهرستان سرخس در منتهی الیه شمال شرق استان خراسان رضوی با وسعتی حدود 2/5447 کیلومتر مربع در فاصله 185 کیلومتری از شهر مشهد، مرکز استان خراسان رضوی واقع شده است. این شهرستان از شمال و شرق با کشور ترکمنستان، از غرب با شهرستان مشهد و از جنوب با شهرستان تربت جام و فریمان هم مرز می باشد.
این شهرستان در عرض جغرافیایی 36 درجه تا 36 درجه و 40 دقیقه و طول جغرافیایی 60 درجه و 30 دقیقه تا 61 درجه و 15 دقیقه قرار گرفته است. حدود طبیعی منطقه سرخس در جنوب رودخانه کشف رود در شرق رودخانه تجن در غرب و جنوب غربی ارتفاعات کپه داغ می باشد شهر سرخس در دشتی به همین نام که شیب عمومی آن از جنوب به طرف شمال شرق و از غرب به شرق تمایل دارد واقع شده است. در فاصله 40 کیلومتری از مرکز سرخس در جنوب و غرب ارتفاعاتی به نام های گرزمه شورلق و چاله زرد قرار گرفته و پس از آن ارتفاعات مزدوران که امتداد رشته کوه‌های هزار مسجد بوده و پاره‌ای از قلل آن بالغ بر 3200 متر ارتفاع دارد مشاعده می شود. هر چه از داخل دشت سرخس به سمت شمال پیش برویم به نقاط کم ارتفاع می رسیم علاوه بر این در منطقه و مناطق مجاور بعضی از آبادی‌های آن تپه‌های خاکی زیادی به چشم می‌خورد که ارتفاع آن به حدود 30 تا 50 متر می رسد شهرستان سرخس دارای آب و هوای گرم و خشک بوده که به لحاظه زیستی شرایط مساعدی را برای گونه‌های متعدد زیستی در خود دارد.
(کتاب فرصت های سرمایه گزاری شهرستان سرخس)
پیشینه تاریخی
بنا بر شواهد سرخس واقع در سرحد ایران و توران بر سر راه مرو به نیشابور و عراق عجم از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. افزون بر این، چهارراهی که از هرات و امتداد هریرود منشعب می گردید، از سرخس عبور می نمود و به مرو رسیده و دیگری به توس و نیشابور می رفت. از جمله وجود چاه‌های آب و آثار بر جای مانده حوض در کنار رباط‌ها و نیز چشمه‌های طبیعی، نشانی است از اهمیت این راه‌ها در طول قرون و اعصار که از بین دره‌ها و گذرگاه‌های تنگ و باریک عبور می‌کرده است. در این باره حمدالله مستوفی می نویسد: ((سرخس ساخته افراسیاب است و آبش از رودخانه‌ای است که از هری به طوس می آید در متون باستانی آمده ست این منطقه توسط کیکاووس به پسر گودرز اهدا گردیده و او نیز شهری در حاشیه رود تجن بنا نموده وآن را به نام خود یعنی سرخس نامگذاری کرد.))
برخی پژوهشگران نیز بنیانگذار سرخس کیکاووس یا افراسیاب یا ذوالقرنین می دانند بنا بر ابیات شاهنامه سرخس در زمان افراسیاب وجود داشته است این ناحیه در دوران اسلامی نیز به مانند گذشته خود به لحاظ مدنیت از رونق بالایی برخوردار بوده و در سده‌های سوم و چهارم هجری به مانند پلی شهرهای نیشابور و مرو را به هم مرتبط می‌ساخته است از همین هیث اهمیت فرهنگی ملی و بازرگانی نیز داشته است از طرفی با توجه به تختگاه بودن مرو در دوران سلطان سنجر سلجوقی این ناحیه نیز توامان رو به پیشرفت بوده است شهر سرخس روزگاری از کانون‌های علم ودانش بوده وبه سبب وجود مدارس و کتابخانه‌های بسیار شهرت داشته است.
(کتاب فرصت های سرمایه گزاری شهرستان سرخس)
جغرافیای طبیعی
آب و هوا
رطوبت مطلق متوسط 67 حداقل 32 حداکثر 50 بارندگی حداکثر 24 ساعته و جمع سالانه 3/187 میلی متر حرارت مطلق 4/22 حداکثر مطلق 6/47 ناهمواری ها کوه ها رودخانه ها و دشت های مهم بزرگ ترین منبع آب های سطعی در منطقه دو رودخا نه کشف رود و هریر رود می باشد که سر چشمه کشف رود از دامنه های هزار مسجد در شمال چناران و سر چشمه هریرود از کوه های باب در خاک افغانستان می باشد مهم ترین رشته کوه مزداوند معروف به کپه داغ می باشد. انتهای این رشته کوه در قسمت شمال به کو های خواجه و منطقه چهچهه ختم شده و از قسمت جنوب به پل خاتون منتهی می گردد. مراکز شهرستان های مجاور با ذکر جهات اربعه و فا صله:
از شمال: 82 کیلومتر جاده مرزی با کشور ترکمنستان از غرب : شهرستان مشهد با 185 کیلومتر فاصله
از جنوب: شهرستان تربت جام با 240 کیلومتر فاصله از شرق: 75 کیلومتر جاده ی مرزی با کشور ترکمنستان
(کتاب فرصت های سرمایه گزاری شهرستان سرخس)
جغرافیای انسانی
با توجه به سرشماری سال 1390 شمسی و در نظر گرفتن رشد متوسط جمعیت و تخمین های احتمالی و شرایط حاکم بر شهرستان، در حال حاظر (نیمه دوم سال 1395 شمسی) برآورد جمعیت شهرستان سرخس بالغ بر 97500 نفر می باشد. که از این برآورد بالغ بر 39172 نفر در شهر سکونت داشته و مابقی در روستاهای شهرستان سکنی گزیده اند. به تعبیری سهم جمعیتی شهری و روستایی در شهرستان سرخس معادل 40 درصد شهری و 60 درصد روستایی می باشد. در بخش تنوع اقوام به حق می توان این دیار سامان را مظهر وحدت اقوام (تجلی‌گاه وحدت) به شمار آورد، شناخت سرخس سرزمین آفتاب دوگانه (دانش و دیانت) به گونه‌ای ایران شناسی است. زیرا بیشترین فرهنگ ها و اقوام جلوه گر شده و ارتباط عاطفی و نقاط فرهنگی بسیاری در بین آنها از دیر زمان وجود داشته است. از سوی دیگر وجود لهجه ها و زبان های گوناگون در این عرصه با سابقه و تاریخچه‌ای که هر کدام به مثابه گنج پنهان، این شهرستان را به صفحه ای وسیع و پر تنوع از سرمایه‌ی عظیم فرهنگی و ملی به پهنای ایران اسلامی تبدیل کرده است. زبان رسمی مردم این شهرستان غالباً با لهجه و گویش های گوناگون است که از وجود اقوام و طوایف گوناگون در این شهرستان حکایت دارد.
(کتاب فرصت های سرمایه گزاری شهرستان سرخس)
جغرافیای سیاسی
شهرستان سرخس با وسعت ذکر شده شامل دو شهر به نام های سرخس و مزداوند و دو بخش به نام بخش مرکزی و مرزداران و شش دهستان بنام دهستان های تجن، خانگیران، سرخس، مرزداران، پل خاتون و کل بی بی می باشد. این شهرستان در سال 1368 تأسیس شده که در دو بخش شهرستان سرخس یعنی بخش مرکزی و مرزداران بالغ بر 72 روستا وجود داشته که این مقدار تعداد 34 روستا در بخش مرکزی و مابقی در بخش مرزداران واقع شده است. در این شهرستان کلیه ادارات، سازمان‌ها و ارگان‌های ذی‌مدخل حوزه مدیریت حاکمیتی مستقر بوده و تحت زعامت فرماندار شهرستان در حال خدمت‌رسانی به آحاد شهروندان سرخسی می باشند. در حوزه نمایندگی مجلس شورای اسلامی این شهر با شهرهای فریمان، احمدآباد و رضویه دارای یک نماینده مشترک بوده و در حوزه پارلمان شهری در حال حاضر دارای 7 نماینده است.
(کتاب فرصت های سرمایه گزاری شهرستان سرخس)
فرهنگ و مذهب
با توجه به وجود اقوام مختلف در سرخس، گویش‌های متنوعی از جمله فارسی، بلوچی، سیستانی تا ترکی، ترکمنی و کردی در این منطقه وجود دارد. گروه‌هایی از جمله فارس- بخارایی- سادات حسینی- سادات کابلی- هزاره- سیستانی- عرب- علی میرزایی- قاینی- کاشمری- ترک- ترکمن- شاهسون- میش‌مست- کرمانی- کرد- لر- جمشیدی- تیموری و بلوچ در مناطق این شهرستان زندگی می کنند. مردم سرخس از دو مذهب تشیع و تسنن شکل گرفته‌اند.